Bajdurzyć, czyli mówić prawdę

Polegała ona przede wszystkim na przełamaniu stagnacji wywołanej ogromnym wyeksploatowaniem tej tematyki przez młodopolskich poetów, kochających Tatry nieco z oddali oraz ich licznych epigonów i wykreowaniu nowej postawy człowieka w stosunku do gór, która – z małymi modyfikacjami – jest często spotykana do dzisiaj. Przedmiotem szczegółowej refleksji przestały być góry jako takie, a stał się nim stosunek człowieka do gór. Bycie-w-górach, jak rzekliby filozofowie. Całkowicie zrezygnowano z opisu krajobrazu na rzecz opisu form zdobywania gór.

To właśnie publikowane w czasie dwudziestolecia międzywojennego teksty taterników pokolenia „kapliczki straceńców” – Wiesława Stanisławskiego, Wincentego Birkenmajera czy Jana Alfreda Szczepańskiego, a nie „klasyki” literatury tatrzańskiej, jak Na przełęczy Stanisława Witkiewicza czy Na Skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy-Tetmajera były ulubioną lekturą i główną inspiracją dla wielu najwybitniejszych polskich wspinaczy sportowych i himalaistów, choć oczywiście nie przyjmowali ich bezkrytycznie i traktowali je jako teksty już historyczne.

Obraz dzisiejszej twórczości literackiej związanej z taternictwem, wspinaczką sportową czy wyprawami w najwyższe góry świata wydaje się konsekwencją przewrotu, jaki w polskim piśmiennictwie związanym z tą tematyką dokonał się w dwudziestoleciu międzywojennym.

Również droga rozwojowa polskiej wspinaczki, rozpatrywana z perspektywy kulturowej, jest logiczną konsekwencją uznania przez kolejne pokolenia taterników założenia, stojącego również u źródeł estetyki bujdałek, a mówiącego, że „sam fakt wspinaczki ma o wiele większe znaczenie, niż jakakolwiek próba literackiego opowiedzenia wrażeń wyniesionych z gór”.

 

 

Fot. Marian Bała

Wedle takiej interpretacji, wspinaczka przestawała być środkiem do osiągnięcia celu, którym był wierzchołek góry, lecz celem samym w sobie. Wspinanie stało się ekwiwalentem sztuki, rodzajem twórczości. W dwudziestoleciu międzywojennym należy upatrywać filozoficzno- antropologicznych podstaw tak popularnych dzisiaj dyscyplin wspinaczkowych, jak na przykład buldering.

Zacznijmy od zdefiniowania pojęcia bujdałki, gdyż – cytując Stanisława Ignacego Witkiewicza – „iluż nieporozumień nie byłoby wcale, gdyby ludzie piszący zadawali sobie trud definiowania pojęć, którymi się posługują”. Jako punkt wyjścia w tej materii traktuję ustalenia profesora Jacka Kolbuszewskiego. Za wrocławskim badaczem również traktować będę bujdałkę, jako odrębny gatunek literacki, genetycznie związany z „podróżą”, a nie odmianę gatunkową tej ostatniej.
Bujdałka taternicka, zwana też przez Romana Hennela „zapisem taternickim”, wykształciła się w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Nazywano w ten sposób literacki opis przejścia drogi wspinaczkowej. W praktyce niemal zawsze było to pierwsze przejście trudnej drogi taternickiej, najczęściej pierwsze przejście danej ściany, chociaż zdarzały się też teksty dotyczące pierwszego przejścia drogi w zimie, pierwszego przejścia jakiegoś odcinka grani lub wspomnienia z akcji ratunkowych (z tym ostatnim podtypem do dziś najbardziej kojarzony jest Wawrzyniec Żuławski).

Znamienny dla tego gatunku jest obieg wewnątrzśrodowiskowy.  Z wyraźnym założeniem piszących, że czytelnikami ich tekstów będą taternicy („jeżeli przechodziliście koło tej ściany obojętnie...”), związane jest posługiwanie się fachową terminologią z zakresu wspinaczki, odwoływanie się do szczegółowej wiedzy topograficznej oraz sama forma publikacji tekstów, które ukazywały się w zdecydowanej większości w prasie specjalistycznej – głównie w „Taterniku” i roczniku „Wierchy”. W większości bujdałek pomijane są nazwiska bohaterów, zamiennie stosuje się imiona (Kazik i Heniek w Szklanej Górze Wincentego Birkenmajera), skróty (A. i Mała B. w Zrobiliśmy Małą Śnieżną Wiesława Stanisławskiego), kalambury (Icek B. Frajer, Napoleon Wiesławski, Kretyn Zaręba w artykułach z czasopisma „Tatapiernik”) czy pseudonimy. Wynika to po części z adresowania tekstów do własnego środowiska, po części z faktu, że wielu z piszących po prostu nie wiedziało, że „Jaszcz” naprawdę nazywa się Jan Alfred Szczepański, „Wawa” – Wawrzyniec Żuławski, a „Palant” to Jan Długosz. Mimo tego, niektóre bujdałki weszły w szeroki obieg czytelniczy – były publikowane w prasie codziennej, niektóre, jak W Buczynowej Turni Ferdynanda Goetla, nawet w podręcznikach szkolnych. Stosując, lubianą przez literaturoznawców zajmujących się reportażami i autobiografiami, kategorię „punktu widzenia” można uznać, że teksty te pisane były z perspektywy – „swój o swoim do swoich”. Nie miały za zadanie przybliżenia realiów „tatrzańskiego świata” ludziom z zewnątrz, ani opowiedzenia „swoim” o tym, jak jest gdzieś daleko daleko.

Jako że bujdałka była „efektem profesjonalizacji i specjalizacji związanej z silnym rozwojem taternictwa i wzrostem stopnia integracji środowiska”, jej estetyka w dużej mierze podporządkowana była wewnątrzśrodowiskowej hierarchii wartości, wedle której wspinaczka zajmuje miejsce centralne w życiu człowieka, a wszystkie inne dziedziny jego aktywności, włącznie z pisaniem, mają wartość dopiero wtedy, kiedy są związane z górami, ze wspinaniem się.
„Suchy, rzeczowy opis ceniono o wiele wyżej niż próbę jej opowiedzenia”, dlatego też do wielu bujdałek dołączony był przewodnikowy opis drogi, rysunek ściany z dołączonym przebiegiem linii lub też jej schemat. Spełniał on dwojaką funkcję: z jednej strony umożliwiał innym taternikom odtworzenie przebiegu drogi w terenie i jej przejście; z drugiej stanowił rodzaj zabiegu retorycznego, którego celem było usankcjonowanie tekstu, czy wręcz usprawiedliwienie się autora z podjęcia działalności literackiej. Temu też założeniu gatunek zawdzięcza swoją żartobliwą nazwę, która jest rodzajem komentarza, określającego jej status wśród odbiorców. Mimo faktu, że większość ówczesnych taterników odczuwała potrzebę pisania o górach i realizowała ją, samo pisanie traktowane było jako coś wstydliwego, nieprzystawalnego do górskich doświadczeń.

Nazwa „bujdałki” powiązana jest etymologicznie z takimi słowami jak „baśń”, „bujda” czy „bajdurzyć”, wywodzącymi się z tego samego kręgu znaczeniowego, co „kłamstwo”, „mówienie nieprawdy” i „plotki”. Tworzy to dość zabawny paradoks, gdyż gatunek ten był efektem buntu środowiska taternickiego przeciwko poetyce „literatury szerokiego obiegu, podejmującej tematykę tatrzańską” (kiczowatych powieści o miłości, śmierci, pięknych juhasach i bohaterskich taternikach) z jednej strony, a młodopolskim konwencjom opisu wycieczki (wzniosłość, jedność z wszechbytem, wieczne symfonie przyrody i tym podobne ulubione przez poetów określenia) w imię ideału prawdy. Chodziło o to, że nikt z nich tak nie odczuwał gór, nikt nie widział w sposób znany z literatury.

Innymi cechami charakterystycznymi poetyki bujdałek taternickich są: skupienie się na opisie szczegółu topograficznego i traktowanie „trudności” drogi jako kategorii estetyczne. Na początku warto się przyjrzeć bujdałce również w kontekście relacji z podróży. Według definicji Janusza Sławińskiego, jednego z autorów najpopularniejszego słownika terminów literackich, podróż jest to „dziedzina piśmiennictwa obejmująca sprawozdania z wszelakiego rodzaju podróży: wypraw, tułaczek, wędrówek, pielgrzymek, wycieczek”. Typowymi składnikami gatunku są „opisy geograficzne, przyrodnicze czy etnograficzne krain i miejscowości, informacje encyklopedyczne ich dotyczące, charakterystyki sposobów podróżowania, opowiadania o zdarzeniach w ciągu podróży, rozmyślania i refleksje podróżującego towarzyszące jego przenoszeniu się z miejsca na miejsce”. Jest to część szerokiej kategorii literatury faktu. Z taką definicją podróży bujdałki taternickie wykazują wiele cech wspólnych. Ich charakterystyczne cechy pozwalają jednak uznać je za coś swoistego, jedynego w swoim rodzaju. Przede wszystkim, wymienione przez badacza cechy określające gatunek podróży w bujdałce są miejscami niedookreślonymi lub nawet przemilczanymi. Opisy geograficzne zwykle zredukowane są tylko do wymienienia nazw topograficznych, które powinny być znane
czytelnikowi. Z przyrodniczego czy etnograficznego punktu widzenia, bujdałki nie posiadają najmniejszych pretensji poznawczych.

Opisy przyrody występują wyjątkowo i to wyłącznie jako figury służące zobrazowaniu trudności wspinaczki (rzeźba ściany) lub stanowiące pretekst do przedstawienia stosunku człowieka do gór rozumianych jako całość zjawisk w nich występujących. W wielu bujdałkach nie występuje opis sposobu podróżowania, gdyż nie ma w nich często w ogóle opisu ruchu.

 

Tekst: Hubert Jarzębowski

 

Cały tekst znajdziecie w GÓRach nr 232 (Wrzesień 2013)